Wanneer een auteur zijn tekst bij de uitgever inlevert, zal hij bij een heruitgave achteraf (doorgaans) weinig (of niets) aan de tekst veranderen. Zo ook bij stripverhalen. De enige wijzingen zijn spelfouten, een gewijzigde spelling, een vergissing,... of om commerciële redenen. Omdat Willy Vandersteen de Nederlandse markt wou veroveren, werd niet alleen de taal aangepast, maar ook een aantal figuren kregen een nieuwe, aangepaste naam. Schalulleke (na een tussenstap als Schabolleke) werd Schanulleke en tante Sidonie werd tante Sidonia.(1) Terwille van de Angelsaksische markt hertekenden Bob De Moor en Roger Leloup het Kuifje-verhaal De Zwarte Rotsen.(2)

Jacques Martin verandert zelden iets. In het album Vercingetorix worden Alex, Enak en Vercingetorix op hun tocht in het Gallische binnenland aanvankelijk vergezeld door twee ongewenste tochtgezellen. In de voorpublicatie in het weekblad Tintin heeft Vercingetorix een plan om van hen af te raken. Hij wil afraken van de twee "Olibrius", een scheldwoord uit het repertorium van kapitein Haddock. Jacques Martin heeft lange tijd meegewerkt in de Studios Hergé. Wanneer een lezer er hem op attent maakt dat de term verwijst naar de West-Romeinse keizer Olybrius (korte tijd keizer in de vijfde eeuw bij de ondergang van het West-Romeinse-Rijk), bedankt Jacques Martin hem vriendelijk en belooft het woord te vervangen in de albumpublicatie. Wat ook gebeurt. De "Olibrius" worden "gèneurs".(3)

Elke taal is anders

Wanneer een vertaler aan de slag gaat, staat hij voor een aantal uitdagingen. Elke taal heeft een eigen idioom. Sommige woorden zijn onvertaalbaar of bestaan niet in de eigen taal. Een woord kan meerdere vertalingen hebben met nuanceverschillen,... Bij een stripverhaal komt erbij dat de tekst in de tekstballon moet passen, zeker wanneer het een langere tekst is.

Om terug te keren naar het hierboven gegeven voorbeeld van de aanpassing van Jacques Martin zelf: het woord "Olibrius" is voor het Nederlands totaal vreemd. De vertaler van het weekblad Kuifje lost dit eenvoudigweg op door het scheldwoord weg te laten: "Als je net als ik vindt dat we ons van die twee moeten ontdoen: regel dan dat ik vanavond, als we het kamp hebben opgeslagen een soep kan koken... ik kan slaapdranken brouwen." In het album maakt de Casterman-vertaler ervan: "Ben je met me eens dat we die twee sukkels kwijt moeten? Als jij het vanavond, als we halt houden nu zo kan regelen dat ik soep maak... Dan meng ik er wat  kruiden in."(4) De Casterman-tekst staat dichter bij de originele tekst. De Kuifje-vertaler wil voor de lezer verduidelijken. Bij Casterman gaat het om 'kruiden', in Kuifje over het brouwen van een slaapdrank.

Links: Vertaling in  Kuifje. Rechts: Vertaling van Casterman.

Een frappant voorbeeld hoe de vertalingen kunnen verschillen, is een scène in Iorix de Grote, waarin Iorix de kledij van het lijf van Ariela rukt. De Franse versie: "Cependant, dès que tu es apparu, elle n'a eu d'yeux que pour toi!... Toi dont le seul compagnon est ce garçon que  tu dorlotes dans ton chariot!... Eh bien ! puisque tu es plus Romain que Gaulois, je te la donne, mais humiliée..."(5) De Lombard-versie in het weekblad volgt vrij getrouw de Franse tekst: "Maar sinds jij er bent, heeft ze slechts oog voor jou. En dat terwijl jij je enige vriend wiegt in de huifkar daarginds. Goed, aangezien jij meer Romein dan Galliër bent, mag je haar hebben, maar vernederd."(6) In de albumversie wijkt de tekst sterk af van het origineel: "Vóór jij kwam had ik haar voorbestemd als mijn vrouw. Zodra jij kwam, had ze alleen nog maar oog voor jou. Goed je mag haar hebben, maar eerst zal ik haar voor de ogen van allemaal hier..."(7) Meer zelfs, de toon is anders. In de originele versie is de toon van Iorix smalend: "Terwijl jij je enige vriend wiegt" — "Jij meer Romein dan Galliër". De Casterman-vertaler verschuift een aantal gegevens van prent. Dat Iorix Ariella voorbestemd had als zijn vrouw komt uit een vroegere prent: "Ik wilde haar als vrouw! Zij was mijn uitverkorene."(7) De Casterman-vertaler is beknopter. Terwijl de Lombard-vertaler gedeeltelijk beschrijft wat in het beeld te zien is. In Kuifje loopt Iorix naar de "bevende" Ariela, bij Casterman wordt het beven achterwege gelaten. Bij Lombard zegt Iorix uitdrukkelijk dat hij Ariela zal vernederen. Bij Casteman is er de dreiging zonder ze uit te spreken: "maar eerst zal ik haar voor de ogen van allemaal hier..." De vernedering moet blijken uit het beeld. De Casterman-vertaler gebruikt de tekstballon van Ariela waarin ze het uitschreeuwt, om die te vullen met de woorden van Iorix: "Hier heb je haar."

De Casterman-vertaler permitteert zich een grotere vrijheid dan de Lombard-vertaler. Dat is al duidelijk vanaf de vertaling van Alex de Onversaagde. Terwijl de Lombard/Kuifje-vertaling meestal dichter bij de Franse tekst blijft, vult bijvoorbeeld de Casterman-vertaler de inhoud aan. Zo verdedigen volgens hem de Parthen "met de moed der wanhoop" hun rijk.(8) In de Casterman-uitgave zijn eveneens voetnoten om een aantal termen te verduidelijken. Een triumviraat is een driemanschap. Een centurio is de hoofdman van een centurie, een afdeling van honderd  man.

In de Lombard-vertalingen zit meer spanning en emotie. De Casterman-vertalingen zijn vlakker. De Lombard-vertalingen sluiten nauwer aan bij de zuiderse geest, die van Jacques Martin). Dit valt bijvoorbeeld op in de scène in De Tiara van Oribal, waarbij Karal, die de tiara gestolen heeft, hem op zijn hoofd zet en krankzinnig wordt.

Grosso modo kan gesteld worden dat de Lombard-vertaling dichter bij het origineel van Jacques Martin aansluit. De Casterman-vertalingen zijn moderner van toon, maar koeler.

De titels

Wanneer een boek heruitgegeven wordt en opnieuw vertaald, komt het voor dat men in bibliotheken hetzelfde boek onder verschillende titels terugvindt. Ook bij het vertalen van titels ligt een verantwoordelijkheid bij de vertaler.

In de eerste Alex-verhalen wordt de titel letterlijk vertaald.(9) Het negende verhaal verschijnt in het weekblad onder de titel Alex en de Wilde God. Wilde God is een letterlijke vertaling van Le Dieu Sauvage. Voor het album verandert de vertaler de titel in Het Afgodsbeeld. Een minder beangstigende titel dan De Wilde God. Met de wijziging verandert eveneens de inhoud. Wilde God verwijst naar de essentie: de god zelf. Afgodsbeeld verwijst naar de afbeelding. Het beeld is het omhulsel van waaruit de God zijn bestraffende kracht uitstraalt. Er is de tegenstelling tussen wat de Romeinen en de inwoners van die streek in die tijd geloven en de moderne verklaring van radioactiviteit die Jacques Martin gebruikt om het verschijnsel te verklaren.

Het verhaal Le Prince du Nil wordt in Kuifje vertaald als De Nijlprins. Casterman vertaalt het letterlijk als De Prins van de Nijl. Beide vertalingen zijn even correct. Anders is het bij het verhaal Les Proies du Volcan. In het weekblad wordt dit vertaald als De Prooien voor de Vulkaan. De albumversie van Casterman krijgt de titel Prooien van de Vulkaan. In dit geval is er een nuanceverschil tussen de twee titels. De Casterman-titel staat hier dichter bij de inhoud van het verhaal. Officieel offert de stam de kinderen aan de vulkaan, maar in werkelijkheid zijn ze voorbestemd om slaven te worden van de Feniciërs. De vulkaan is een voorwendsel om de kinderen af te staan. De kinderen zijn zo prooien van de vulkaan.

L'Enfant Grec wordt in Kuifje vertaald als Een Kind van Athene. De vertaler die grosso modo de synopsis kent, weet dat het verhaal zich volledig in Athene afspeelt. Wie aan de geschiedenis van Griekenland denkt, denkt aan de twee steden Sparta en Athene. Er was al het verhaal De Laatste Spartaan. Het nieuwe verhaal wordt de Atheense tegenpool. De albumvertaler neemt de titel van het weekblad over. Blijkbaar vindt de uitgever de Nederlandstalige titel beter. Wanneer Casterman een Griekse uitgave uitbrengt voor schoolgebruik, kiest men ervoor de Nederlandstalige titel om te zetten in het Grieks: Ο ҆҆Αθηναιος παις.

Vercingetorix is het laatste verhaal dat in het weekblad Kuifje verschijnt. voortaan zijn er nog enkel de Casterman-vertalingn.

Het verhaal La Fleuve de Jade wordt vertaald als De Groene Rivier. Met het jade uit de titel verwijst Jacques Martin niet enkel naar de kleur jade. Trouwens letterlijk vertaald zou het zijn: De Rivier van Jade. Er is meer dan de kleur, het is een vergiftigde rivier. Alex zegt: "Het water van deze rivier is vreemd, het heeft de kleur van jade. Net als die groene vazen  in China die we zo mooi vonden. [...] Dat water is zeker giftig door een of ander erts, koper of zo,[...]"(10) Maar er is meer. In De Keizer van China wordt prins Lu Kien begraven in een jaden kostuum.(11) Zo wordt jade hier eveneens de kleur van de dood, de rivier betekent de dood voor prinses Markha en de monsters.

Het laatste album, verschenen vóór de dood van Jacques Martin en getekend door Ferry met als Franse titel La Cité Engloutie, wordt vertaald als De Verdwenen Stad. Ook hier een nuanceverschil in de vertaling. Zie deze albumanalyse.

Erkenning van de vertalers

In romans is het de gewoonte om de vertaler  te vermelden. Bij stripverhalen is dat lang ongebruikelijk geweest. Vercingetorix is het eerste verhaal waarin een vertaler vermeld wordt: René van de Weijer. Het volgende verhaal, Het Paard van Troje, is vertaald door Pieter van Onheusden. Voor enkele albums zijn beide Nederlanders de vertalers van dienst. Beiden vertaalden enkele honderden stripverhalen naar het Nederlands. Vanaf De Groene Rivier (deel 23) worden geen vertalers meer vermeld.

Met De Schaduw van Sarapis (deel 33) vermeldt Casterman opnieuw de vertaler: Andy van Dingenen. Vanaf De Laatste Verovering (deel 32) wordt de Kortrijkzaan James Vandermeersch de vaste vertaler van Alex.

Met het vermelden van de vertaler waardeert Casterman expliciet de vertaler en erkent de uitgever impliciet dat de vertaler een belangrijke inbreng heeft. De vertaler heeft het laatste woord.

GERAADPLEEGDE BRONNEN

1. Jerom ging kort als Jeroen in Nederland door het leven.
2. In de Kuifje-albums is er wel meer hertekend, maar nooit eerder een album in zijn geheel.
3. Jacques Martin, Le Voyageur du Temps (Patrick Gaumer, Casterman, 2021, p. 354)
4. Kuifje nummer 13 (40ste jaargang, 1985)
5. Alex 18: Vercingetorix, p. 8
6. Avec Alix: L'Univers de Jacques Martin (Thierry Groensteen, Alain De Kuyssche & Jaques Martin, Casterman, 2002, p. 131)
7. Kuifje nummer 30 (26ste jaargang, 3 augustus 1971)
8. Alex 10: Iorix de Grote, p. 40
9. Kuifje nummer 30 (26ste jaargang, 3 augustus 1971)
10. Jacques Martin, Le Voyageur du Temps (Patrick Gaumer, Casterman, 2021, p. 61)
    Alex 1: Alex de Onversaagde, Le Lombard, p. 3
    Alex 1: Alex de Onversaagde, Casterman, p. 3
11. Bij het verhaal De Laatste Spartaan begon de titel in Tintin met Alix et.
12. Alex 23: De Groene Rivier, p. 27
13. Alex 18: De Keizer van China, p. 33