Denis Bajram over Universal War Two 1	26/10 TOP
Onderstaande bijdrage van Thierry Wagner en Jean-Pierre Fuéri verscheen eerder in het Franse stripmaandblad Casemate nummer 61 van juli/augustus 2013 en nummer 56H van februari 2013. COMMENTAAR BIJ PAGINA 9 Over stimulatie: "De doodshoofden op de helmen van de vader en moeder van het meisje zijn uiteraard een herinnering aan Kalish' bandana. Ik wilde dat de lezers van de eerste reeks meteen de loop van het verhaal zouden terugvinden. Maar ook dat nieuwe lezers met plezier dit deel kunnen lezen en door deze allusies worden gestimuleerd om de vorige albums te ontdekken." Over de andere droom: "De man en de vrouw waren op het einde van UW1 deel 6 te zien. Ze maakten deel uit van het commando uit het verleden om het CIC te vernietigen. Hun dochter droomt. Een gelijkaardige scène bestaat in deel 2 wanneer Amina droomt dat haar vader, wiens seksuele impulsen naar haar leiden, voor haar verschijnt in de gedaante van diverse personen. Ik wilde dus iets anders tekenen." Over details in dromen: "Wanneer ik wakker word na een droom, herinner ik me er slechts één of twee details van. De rest beeld ik me in. Een van de eigenschappen van dromen is dat er van plaats wordt gewisseld zonder dat je je er bewust van bent. Of dat de persoon bij wie je bent een minuut later niet meer dezelfde is." Over afwisseling van scènes: "Het is zestien jaar na het einde van UW1 en op de vorige pagina's geeft een raad van wijzen van Canaän een niet zo schitterende overzicht. Ze zijn erin geslaagd het nazistisch geworden CIC te verslaan, de oorlog te stoppen, maar de situatie op Mars verslechtert. Groepen tegenstanders ontwikkelen zich. Na zo'n scène wilde ik er een meer emotionele scène bij. Met eenvoudige tekeningen en zo weinig mogelijk dialogen." COMMENTAAR BIJ PAGINA 10 Over de grote sprong voorwaarts: "De eerste strook toont de onmacht van Kalish. Ja, de beschaving van Canaän is intelligenter dan de aardse beschaving. Ja, ze hebben veel nagedacht over het lot van de mensheid en het reizen in tijd en ruimte. Maar om waar naartoe te gaan? Een grootse moraal is geen zekerheid voor grootse ideeën. Je staat tegenover de beperkingen van de dagdroom. De beweging komt vanbinnen of komt niet. Een grote sprong voorwaarts kondig je niet op voorhand aan, anders leidt het naar miljoenen doden, zoals in het China van Mao." Over spankracht: "Deze situatie doet uiteraard denken aan de onze. Middelen hebben we genoeg, spankracht niet. Europa beleeft al sinds 1974 een depressie. Amerika geloofde in de roman van cowboy Raegan en veerde op in de jaren 1980. Maar vandaag werkt de spankracht niet meer in het westen." Over de god van de dood: "In haar droom ontmoet Thea Kalish. Zonder hem ooit gezien te hebben, kent ze hem goed. Hij is de stichter van de beschaving op Canaän en schreef de bijbel waarvan fragmenten elk hoofdstuk voorafgaan. Zijn beeld is alom bekend, op muurschilderingen, door een reusachtig standbeeld die hem als een patriarch voorstelt, steeds met zijn bandana met doodshoofden die hem symboliseren. In Thea's droom is hij met zijn angstaanjagende blik de god van de dood wie ze de dood van haar ouders verwijt." Over de strenge moraal: "En Thea ontwaakt als een volwassene in een Martiaanse kazerne, opgebouwd als een kamer in een kibboetz, het symbool van de strenge moraal in Canaän. Door geen wapens te willen dragen, maakt ze deel uit van een eenheid dat les geeft aan kinderen. Een beetje verder ligt haar neef. Hij dient in de speciale troepen en draagt het fantastische, blinkende uniform als haar ouders." COMMENTAAR BIJ PAGINA 11 Over kleur in crescendo: "De kleur van deze drie pagina's verloopt crescendo. Het gaat van rustgevend, droomachtig blauw naar het sombere van een slaapzaal tot dit rood. Het rood van de zon die groter wordt in de hemel van Mars." Over Israëlitisch Canaän: "We belanden hier in een min of meer Afghaanse, Irakese, Palestijnse situatie. Een volk dat bezet wordt door personen van wie sommigen een serieus superioriteitscompelx hebben. De mensen op Canaän zijn zoals de Israëliërs van wie de meerderheid ongetwijfeld het liefst heeft dat alles in orde komt met de Palestijnen. Maar de economische, politieke, religieuze situatie zit zodanig strop dat er abnormale en schandalige zaken gebeuren. Er waren enorme middelen nodig om tegemoet te komen aan de noden van de bevolking op Mars. Canaän heeft die niet. En in de hemel wordt de zon alsmaar groter." Over de 'veraardsing': "In het vorige album had ik er de plaats niet voor, maar door de 'veraardsing' van Mars is het mogelijk er te ademen. Een beetje zoals op de verdwenen Himalaya. Ze hebben er modules geïnstalleerd die de zwaartekracht verhogen die oorspronkelijk minder zwaar was dan op aarde. Zo kunnen de mensen zich normaal verplaatsen en, vooral, de atmosfeer verdampt niet in de ruimte." Over het dinosaurusgeraamte: "Het is onmogelijk om me te storten in een verhaal dat zo rijk is zonder te weten waar ik naartoe ga. Om me terug te vinden in dit verhaal en te kunnen jongleren met tijd en ruimte, heb ik vanaf het begin mijn 'metroplan' vastgelegd. Ik weet niet hoe elk station eruitziet, met onverwachtse passagers die eventueel instappen, maar het geraamte van de dinosaurus is al helemaal opgebouwd. Er is geen sprake van dat ik begon met een avonturenverhaal en, zoals soms voorkomt in Franco-Belgische strips, in volle zee aan te komen zonder te weten waarom ik er ben." COMMENTAAR BIJ PAGINA 19 Over de flow: "Voor de albums Drie Christussen en Spiegelingen, op scenario van Valérie Mangin (Bajrams echtgenote, red.) werkte ik op een volledig nieuwe manier. Met UW2 had ik zin terug naar de bron te keren, naar een natuurlijke stijl. Zeven jaar na UW1 vond ik mijn flow wonderbaarlijk terug." Over de ontploffing: "De grootste fout van velen die strips maken, is in filmbeelden denken terwijl ze hun decoupage maken. Deze pagina is allesbehalve een decoupage uit een film. Het is een strip. De explosie moet volledig te zien zijn. De dialoogscène en vervolgens het prentje met het rustmoment zijn kalm, de ontploffing die volgt, wordt er alleen maar heftiger door. Het woord vergaat er zelfs onder. Het was meer uitgetekend in mijn storyboard, maar door de prent te tekenen, realiseerde ik me dat de hersenen de 'boom' op zich lezen." Over de mode: "De kleren van de kinderen zijn een mix van jongeren van tegenwoordig uit het Midden-Oosten of de Braziliaanse favela's. Thea heeft iets van Star Trek aan, hét symbool van positieve, zeg maar utopische sciencefiction. In Universal War is Canaän ook dat, een evenwichtige maatschappij dankzij een aanvaardbare technologie. Mars, dat zijn wij, onze aarde met mensen die geen toegang hebben tot water en anderen die te rijk zijn." COMMENTAAR BIJ PAGINA 20 Over Bagdad of Libanon: "Ik wilde een wrede belichting op de verschrikking. We bevinden ons in de woestijn, op Mars, verre van een soort aarde bis. De volle zon herinnert ons aan de beelden van de aanslagen in Bagdad of Libanon die we al een decennium te zien krijgen." Over Michel Vaillant: "De plaat is nagenoeg tekstloos. Ik vroeg me af of de 'kuch kuch' van Thea geen manier is om tegen zichzelf te praten om te willen zeggen: 'Mijn God, wat is er gebeurd?' Geen alarm noch het geluid van vlammen. Het is hier geen wagenrace uit Michel Vaillant." Over ramptoerisme: "De middelste prent kostte me veel tijd. De school in gewapend beton moest de indruk geven dat het een geprefabriceerd gebouw is. Ik had voor deze prent ramptoeristen in gedachte die op de snelweg vertragen wanneer ze een auto-ongeluk in de andere richting bemerken. De gedwongen impuls om te kijken naar verschrikkingen, zit ingebakken in de mens. Ik wilde het graag zo opvatten, dat je ook kijkt naar de uiteengereten kinderen. En voor zij die toevallig deze reflex niet hebben, maak ik het in de laatste prent wel duidelijk dat er een ware ravage plaatsvond. Over The Wall: "De tag links is een citaat van Pink Floyd uit The Wall. Een zeer bewuste knipoog op een muur. Ik veronderstel dat de terroristen nog wel naar Pink Floyd luisteren, op Mars, binnen een eeuw. Ik toon deze aanslag niet voor het spektakel, maar omdat het het hart is van het onderwerp. Wanhoop leidt mensen liever naar het doden van hun kinderen dan dat men ze meegenomen ziet naar Canaän. De tag is een soort zwarte humor, maar om een school te doen ontploffen, is er ongetwijfeld dit soort verband met de werkelijkheid nodig." COMMENTAAR BIJ PAGINA 21 Over New Las Vegas: "New Las Vegas, in een haveloze staat. Dat is de triestigste nagedachtenis die je van de aarde kan bedenken. Het Empire State Building is hier vier keer minder groot. Het moet alleen nog in het roze geschilderd worden om er het kasteel van Doornroosje van te maken. Las Vegas is de stad van de zonde in Disney-stijl. Het was allicht indrukwekkend in de jaren 1960, maar nu is het niet langer dan iets toeristisch... De moeilijkheid bestond erin om die geometrisch opgebouwde stad op z'n Amerikaans te combineren met de favela's in de hoogtes. Favela's bevinden zich altijd op rotsen, ongetwijfeld omdat het er moeilijker is om op te bouwen." Over het Engels: "Het viel nog niet mee om de slogan te vinden. Hij deed nogal de ronde bij mijn Amerikaanse vrienden. Het moest echt Engels zijn terwijl Fransen die ook onmiddellijk konden begrijpen. Ik nam het standpunt in dat het Engels alle andere talen in een eeuw tijd zou vervangen. Wat ook niet onmogelijk is." Over Thea: "Thea verandert fysiek, ze veroudert, evolueert. Je kan verder in het album zien hoe ze wordt. Ik laat het over aan de lezer om het te ontdekken." Over The Beatles: "Als men me aanspreekt over de sciencefiction, de technologie en hoe Universal War eruitziet, antwoord ik dat ik pop maak. Ik heb zin om The Beatles in stripvorm te maken, iets dat men onder de douche beluisteert en op een dag eventueel bestudeert aan de universiteit. Je moet dus alle toegangspunten kennen, niet op een oppervlakkig en dom niveau blijven. Kortom, de lezers niet voor idioten houden."

Denis Bajram en Valérie Mangin over Spiegelingen 3	25/05 TOP
Onderstaande bijdrage van Jean-Pierre Fuéri verscheen eerder in het Franse stripmaandblad Casemate nummer 56H van februari 2013. COMMENTAAR BIJ PAGINA 16 Denis Bajram over echte scènes: "Alle scènes uit ons leven die we vertellen, zijn echt. Ook wanneer we personages uit de stripwereld ten tonele voeren, zelfs de scène waarin we in de auto vertrekken om met Dupuis te onderhandelen en waarbij Christophe Arleston van Soleil met ons meerijdt..." Denis Bajram over de gebouwen: "Deze striphandelaar is sinds 1993 veranderd. Ik heb de huidige gevel als basis gebruikt en ik heb de inhoud van de etalage bedacht. Maar ik had het oude logo van Album eerst niet. Ik vond het terug op een oude plastieken zak. Die houden we met stapels bij. Hoe meer we er gebruiken, hoe ouder ze zijn. De brasserie is ook niet meer hetzelfde, maar ik heb me gebaseerd op die van tegenwoordig. Indertijd was Le Champellion, de bioscoop op de hoek, in een triestige staat. Omdat we die op een andere pagina tonen, zocht en vond ik oude foto's op het internet." Denis Bajram over valsspelen: "Ik kan een gevel in 3D laten draaien om er de perspectieflijnen uit te halen, maar ik heb me altijd verzet tegen het gebruik van 3D-modellen. We zijn geen tekenaars maar wel stripauteurs, valsspelers. Hoewel 3D een mathematische reconstructie is van de realiteit bestaat ons werk er niet in om die zomaar klakkeloos over te nemen, maar om de lezer te laten geloven in wat we hem tonen. Een architect zou zeggen dat de verhoudingen van ons gebouw niet gerespecteerd zijn. Daar trek ik me niets van aan. Ik heb niet de neiging om zoals Jacobs in SOS Meteoren het gehele dorp Buc trouw te reconstrueren." Denis Bajram over het licht: "Onze gezichten onderaan deze pagina zijn bewust afgesneden. Dat is om meer belang te geven aan de frisse achtergrond met een hoekje helderblauwe hemel en het licht dat in de boekhandel schijnt. Dat moet een zomerse en warme indruk geven." COMMENTAAR BIJ PAGINA 17 Valérie Mangin over vriendelijke Denis: "Denis is altijd te vriendelijk, hij tekent me te mooi, te jong, te fris." Denis Bajram: "Ik teken je zoals ik je zie!" Valérie Mangin: "Je flatteert me. Ik herinner me nog deze rode haren. Toen had ik net mijn thesis geschiedenis afgewerkt, en nee, die ging niet over het communisme. In de Chartes-school, waar een groot gedeelte van het lerarenkorps en de leerlingen extreem rechts waren, waren de vestimentaire regels strikt. Iedereen droeg een kostuum, was onberispelijk gecoiffeerd en geschoeid. De traditie wilde kortgeknipte haren in een carré of een paardenstaart. Maar over de kleur bestond er geen regel. Ik heb me daar dan maar aan gewaagd..." Valérie Mangin over verleiden: "Die dag liet de hitte me toe om een kort, gedecolleteerd rokje te dragen. In feite kon ik er Denis heel duidelijk mee verleiden. Omdat hij rookte, stak ik er zelf een op om me een houding aan te meten." Denis Bajram over kleuren en contouren: "Ik rookte als een kettingroker. Ik stopte ermee in 2001. Na Drie Christussen, met een meer impressionistische tekenstijl, keer ik hier terug naar het meer getekende, maar zonder contouren. Voor mij staat een rechtstreekse inkleuring sterk genoeg op zich zonder contourlijnen. Het spel bestaat erin je tekening superleesbaar te maken voor alleen maar de inkleuring. Nogmaals: ik ben een stripauteur, geen tekenaar. Mijn tekeningen zijn een vertelling." Denis Bajram over de straten van Parijs: "Onderaan staat een klassiek geval van beeld-tegenbeeld. In Parijs zijn er maar weinig straten die draaien. Op de pagina hierna komen we voor de Notre-Dame in en straat waar ik woonde. De naast elkaar staande gebouwen vormen een soort boot in het hart van een wijk die nog voor Haussmann en zijn rechthoekige architectuur dateert."