Naar aanleiding van zestig jaar Alex werd in Brabant Strip Magazine geciteerd uit een interview met Jacques Martin.(1) Hij verklaarde: “Toen ik begon, bestond de strip voor volwassenen niet. Men vond onmiddellijk dat ik te delicate standpunten innam [...] dat er te veel kleine jongetjes en compleet naakte dames in rondliepen. Ik heb daarmee nogal wat problemen gehad.” Het interview stamde uit 1979. In vrijwel elk interview vanaf de jaren 1970 doet Jacques Martin zijn beklag over de censuur.(2) In de Franstalige Wikipedia(3) wordt "homo-erotisme" als mogelijk element in de reeks aangegeven. Het klopt natuurlijk dat Alex in zijn eerste optreden en een groot deel van het verhaal halfnaakt rondloopt. Hetzelfde geldt trouwens voor Enak. Ook in de latere avonturen treden Alex en Enak vaak met ontbloot bovenlichaam op. Nochtans, op het vlak van erotiek kan Jacques Martins Alex in zijn eerste avontuur de vergelijking niet doorstaan met Paul Cuveliers Corentin in zijn eerste avontuur.(4)

Alex’ eerste optreden (Alex 1: Alex de Onversaagde).

Corentin (Corentin 1: De Fantastische Avonturen van Corentin).

Het valt niet te ontkennen dat Jacques Martin, zonder daarbij aan erotiek te denken, een interesse vertoont voor het mannelijk naakt (zie hierover verder). In 1987 publiceert Casterman De Dooltocht van Alex. Een boek op groot formaat waarin een aantal tekeningen staan die soms verwijzen naar avonturen die door Alex beleefd zijn of een weergave zijn van het leven in de oudheid. Op deze tekeningen, waarbij Jacques Martin geen last had van de censuur, primeert als er naakt getoond wordt, het mannelijke naakt (volwassenen, jongeren en kinderen) op het vrouwelijke. Enak verschijnt zelfs in frontaal naakt.(5) A. Provist geeft hier in zijn studie over Alex een verklaring voor. De stijl van Jacques Martin is meer en meer geëvolueerd naar een academisme, verwant aan een stijl die zijn plaats zou kunnen vinden in basreliëfs of friezen uit de oudheid. "De osmose is zodanig dat het potlood op natuurlijke wijze antieke vormen reproduceert."(6)

Het eerste naakt

“Zo ben ik eens gedwongen geweest kleren te tekenen over meisjes die ik helemaal naakt had getekend. Maar in ieder park staan beeldhouwwerken van naakte vrouwen en dat mag dan wel! Bovendien durven ze dan ook nog te zeggen: ‘Ja, maar wat u tekent, is erotischer, want u laat alleen hun achterkant zien...”(7) Dit citaat van Martin verwijst naar de ontvangstscène van Alex in Egypte in De Prins van de Nijl.

Gepubliceerde en originele gecensureerde tekening (Duizend Bommen en Castraten, Censuur in de Strip, Jan Smet, Uitgeverij Vrijdag, p. 337).

Reeds in het vorige verhaal, Iorix de Grote, verkende Martin de grenzen. Alex krijgt de opdracht om Gallische huursoldaten terug te leiden naar Gallië. Wanneer hij in het kamp arriveert, tekent Martin spelende, volledig naakte kinderen (zonder duidelijke sekse).Voor het vertrek wordt er een feestmaal gegeven. Kuis getekende, naakte schandknapen wervelen door de zaal. Iorix overvalt een karavaan barbaren, opnieuw een gelegenheid om (nog altijd kuis) een knaap en halfnaakte vrouw te tekenen.(8) Op het ogenblik dat Iorix zich tot koning laat uitroepen, spuwt hij zijn haat uit tegen Alex, omdat Ariela met Alex optrekt. Hij rukt Ariela de kleren van het lijf. De eerste volledig naakte vrouw, weliswaar de borsten afgeschermd door de hand, of op de rug getekend.(9)

Ariela, de eerste naakte vrouw (Alex 10: Iorix de Grote).

De censuur verschalkt

Jacques Martin haalt graag de anekdote aan dat hij om de redactie van Kuifje te verschalken en de borsten van Malua in De Prooien van de Vulkaan te kunnen tekenen, met opzet zijn productie voor de programmatie vertraagde en zo verplicht was zijn tekeningen rechtstreeks in de drukkerij af te leveren, zodat de redactie niet kon ingrijpen.(10) Zo wordt de indruk gewekt dat De Prooien van de Vulkaan het eerste verhaal is waarin Martin de censuur misleidt. Nochtans ontsnapte Jacques Martin al vroeger aan de censuur.

Het verhaal De Zoon van Spartacus opent met een feestmaal, nog uitbundiger in beeld gebracht dan bij Iorix de Grote. Naakte knaapjes en halfnaakte vrouwen worden in beeld gebracht. Meer nog, een als standbeeld geschilderd danseresje met ontblote borst strooit bloemen uit. Martin vestigt hier uitdrukkelijk de nadruk op. Een van de feestgangers zegt: “Sporus, doe je ogen eens even open! Danseresjes!”(11) Daar blijft het niet bij. In flashback wordt het verhaal van Spartacus gebracht. Maia, de geliefde van Spartacus en moeder van Spartaculus, wordt in beeld gebracht met gedeeltelijk ontblote borsten, tepels zichtbaar. Ook de zwarte slavin bij Pompeius toont haar blote borst.(12) In deze flashback toont Jacques Martin ook de afloop van de slavenopstand: de gekruisigde, volledig naakte opstandelingen. Integraal, frontaal naakt.(13) Wanneer Alex en zijn gezellen bij het landgoed van Livio Spura aankomen, beëindigt die samen met een bende kinderen een zwempartij. Allen naakt op de rug getekend.(14) In de villa van Livio Spura ontmoet Alex het zwarte slavinnetje Sabina. Zij draagt niet meer dan een schamel rokje. Ze is in het slot van het verhaal prominent aanwezig met haar jeugdige borstjes en gaat zo in feite Malua vooraf.(15)

Maia in doorzichtige kledij (Alex 12: De Zoon van Spartacus).

Gekruisigde slaven, mannelijk naakt (Alex 12: De Zoon van Spartacus).

In Het Spook van Carthago tekent Martin en scène waarin een (mislukte) moordpoging op Alex en Enak ondernomen wordt. Alex en Enak worden hier vrijwel naakt getekend.(16)

Alex en Enak poseren (Alex 13: Het Spook van Carthago).

De doorbraak van het naakt forceert Martin in De Prooien van de Vulkaan. In dat avontuur ontmoeten Alex en Enak Malua, een inboorlinge. Malua draagt enkel een lendendoek. In dat verhaal zijn trouwens ook Alex en vooral Enak eveneens schaars gekleed. Om de censuur te ontwijken, wordt Malua op de rug getekend, ligt ze plat op de buik of worden haar borsten verhuld door takjes, bloemenkransen, schaduwen, armen en handen,... totdat Jacques Martin de boven geciteerde truc uithaalt en de borsten van Malua voluit in beeld brengt.(17) Martin vindt zoveel plezier in zijn succes dat hij in andere reeksen bewust verwijzingen inbouwt. Zo zal in de reeks Lefranc Julia Manfredi, als valstrik, haar borsten ontbloten en in de reeks Tristan ontbloot Claartje haar borsten voor haar lief.(18)

Malua (Alex 14: De Prooien van de Vulkaan).

De censuur definitief omzeild (Alex 14: De Prooien van de Vulkaan).

Ook in andere strips (Lefranc 9: De Crypte).

Functioneel naakt

Jacques Martin heeft zijn punt gemaakt. Hij is de eerste die blote borsten durfde tekenen in het weekblad Kuifje.(19) Het volgende verhaal, Een Kind van Athene, opent met een slavenmarkt waarop Alex en Enak te koop worden aangeboden na hun vorige avontuur. Op de slavenmarkt staan achter Alex en Enak gedeeltelijk geklede vrouwen en mannen. Bij een bezoek aan het gymnasium worden naakte knapen in beeld gebracht.(20) In het hele album zijn Alex en Enak schaars gekleed en komt de liesplooi geregeld in beeld.

Het gymnasium (Alex 15: Een Kind van Athene).

In de verhalen die Jacques Martin (of zijn assistenten wanneer hijzelf door oogproblemen de pen niet meer kan hanteren) daarna tekent, komt regelmatig (al dan niet integraal) naakt voor. Jacques Martin zoekt dit niet, maar hij wil de realiteit van de Oudheid weergeven. Soms is dat naakt dan een noodzakelijkheid, een tijdsgebonden gegeven, zoals de boottreksters op rivieren in het Midden-Oosten, de Cambodjaanse tempeldanseressen, bij feestmalen, in een illustratie bij de Trojaanse oorlog, in de thermen, bij Egyptische en andere slavinnen, voor zwarte inboorlingen, Germaanse meisjes en kinderen, danseressen, Egyptische kledij met ontblote borsten, baden in rivieren of in de zee(21) of de jeugdige borstjes van Cleopatra’s zus, Arsinoë.(22) Hierbij dient opgemerkt te worden dat de meeste figuren in de achtergrond of op de rug getekend worden. Het naakt is decor. De enige eersteplansvrouw die met ontblote borst getekend wordt, is Julia, die een boontje voor Alex heeft.(23)

Julia, de exhibioniste (Alex 22: De Val van Icarus).

In 2001, het begin van de eenentwintigste eeuw, achtte Jacques Martin blijkbaar de tijd rijp om de langste scène met mannelijk naakt te laten tekenen door Rafael Moralès in De Val van Icarus. Als afleidingsmanoeuvre dartelen Arbaces en zijn zeerovers bladzijden lang volledig naakt voor de muren van Icarion.(24)

Arbaces en zijn naakte piraten (Alex 22: De Val van Icarus).

In de verhalen verschijnen Alex en Enak, verhuld achter kussens of in rugzicht regelmatig naakt.(25)

De opvolgers

Begin 2010 sterft Jacques Martin. Voor de nieuwe verhalen van Alex wordt geen gebruikgemaakt van de bestaande synopsissen. Van de dertien nieuwe verhalen zijn er drie getekend door Marco Venanzi, zes door Marc Jailloux, twee door Giorgio Albertini, één door Christophe Simon en twee door Chrys Millien.

In zijn eerste bijdrage beperkt Marco Venanzi zich tot het gedeeltelijk prijsgeven van de boezem van de Vestaalse maagd Aurelia.(26) In het Egyptische avontuur dat hij tekent, wordt een dorp overvallen. Voor de eerste maal verschijnt vrouwelijk schaamhaar in de reeks. Naast de gebruikelijke deels naakte slavinnen paradeert zelfs Cleopatra in een weinig Egyptische kledij met ontblote borst of elders in een typische Egyptische jurk, waarbij de schouderbanden zo smal zijn dat ze haar borsten nauwelijks verhullen. We zien haar ook bij haar avondtoilet met ontblote borsten.(27)

Voor het eerst schaamhaar (Alex 31: De Schaduw van Sarapis).

In de andere verhalen na de dood van Jacques Martin wordt geen naakt getekend of in zeer beperkte mate. Marco Venanzi verhult de borsten van de danseressen in een herberg in Rome  en de scènes van het feestmaal in Rome of de danseressen in Nauplion die Marc Jailloux tekent, zijn sober in vergelijking met de boven geciteerde feestmalen bij Jacques Martin.(28)

Breuklijnen

In 1969 tekent Jacques Martin Het Afgodsbeeld. In hetzelfde jaar is er het festival van Woodstock en gaat de musical Hair in première. Twee spraakmakende gebeurtenissen die zullen doorwerken in de cultuur van de jaren 1970. Die jaren zijn een breuklijn in het Alex-oeuvre van Jacques Martin. In de jaren 1970 tekent hij zes Alex-verhalen. Hij vecht met de censuur, tast grenzen af. Het album Iorix de Grote brengt de eerste scènes van feestmalen die met argusogen door de censoren worden bekeken. Ariela wordt de eerste naakte vrouw in een jeugdstrip. In De Prins van de Nijl zwicht Martin nog voor de censuur. In De Zoon van Spartacus drukt hij het gaspedaal in met frontaal mannelijk gekruisigde naakte slaven en de jeugdige borstjes van het slavinnetje Sabina. In Het Spook van Carthago komen Alex en Enak in het vizier en worden ze quasi naakt getekend. De Prooien van de Vulkaan lijkt het ultieme gevecht. Met het onthullen van de borsten van Malua is Martin een wegbereider. Hij is de eerste die in Kuifje een vrouw met ontbloot bovenlichaam tekent. Het Kind van Athene is de bevestiging van de overwinning. Van dan af tekent Jacques Martin naakt wanneer het volgens hem nodig is in de context van het verhaal en de Oud-Romeinse cultuur (of hij laat het door zijn assistenten tekenen).

Functioneel naakt op de slavenmarkt (Alex 15: Een Kind van Athene).

Een tweede breuklijn ligt bij Jacques Martin zelf. In zijn verhalen komt integraal mannelijk naakt voor, nooit vrouwelijk (met uitzondering van Ariela, maar die wordt op de rug getekend). In het begin van de jaren 1980 verklaarde Jacques Martin nog dat hij bijvoorbeeld de thermen niet in beeld zou brengen uit angst dat dit als provocatie zou beschouwd worden.(29) Zelf zal hij nog wel een beeld van het gymnasium brengen, zijn assistenten zullen de thermen in beeld brengen.

Er is een breuklijn tussen de verhalen uit de tijd dat Martin nog leefde en die van zijn opvolgers na zijn dood. Over het algemeen brengen zij enkel naakt wanneer het noodzakelijk, functioneel is. Zelden wordt naakt in beeld gebracht. Mannelijk naakt ontbreekt vrijwel volledig. Ondanks de bewering van Martin in de aanhef van dit artikel over de compleet naakte dames in zijn strips, heeft hij enkel de bovenlichamen van de dames onthuld. Nooit gingen zijn tekeningen richting schaamstreek in Alex. Daarvoor was het wachten op Marco Venanzi.

GERAADPLEEGDE BRONNEN

1. De klas van meester Jacques Martin (Patrick Vranken, Brabant Strip Magazine nummer 160, 2008, p. 6)
2. Zie bijvoorbeeld: Alex herleefde historie (Rob van Eijck, Stripschrift nummer 53/54, 1973, p. 7-8)
   Jacques Martin (Rob van Eijck, Stripschrift nummer 89, 1976, p. 7)
   Avec Alix (Thierry Groensteen en Jacques. Martin, Casterman, 1984, p. 68)
3. Lemma: Alix (bande dessinée)
4. Alex start zijn avontuur in Alex de Onversaagde in quasi identieke kledij als Corentin op het einde van zijn avontuur in De Fantastische Avonturen van Corentin. Toegegeven, Corentin is wat jonger.
5. De eerste druk is niet voorzien van een paginering. Het album werd uitgebreid door Casteman heruitgegeven in 1999. Daarom geven we de verwijzingen met de paginering van de tweede uitgave. De Dooltocht van Alex, p. 21, 29, 35, 37, 39, 43. In de heruitgave wordt zelfs een prent toegevoegd, p. 55.
6. Alix: Lefranc & Jacques Martin (A. Provist, RTP, 1975, p. 101-106)
7. Jacques Martin (Rob van Eijck, p. 7)
8. Alex 10: Iorix de Grote, p. 6, 9-10, 14
9. Alex 10: Iorix de Grote, p. 40-41
10. Avec Alix (Thierry Groensteen en Jacques. Martin, Casterman, 1984, p. 133)
11. Alex 12: De Zoon van Spartacus, p. 3-4
12. Alex 12: De Zoon van Spartacus, p. 23, 25
13. Alex 12: De Zoon van Spartacus, p. 25
14. Alex 12: De Zoon van Spartacus, p. 29-30
15. Alex 12: De Zoon van Spartacus, p. 31-46
16. Alex 13: Het Spook van Carthago, p. 31-32
17. Alex 14: De Prooien van de Vulkaan
18. À Propos de Lefranc (Stephan Caluwaerts en Michel Jaquemart, Nautilus Éditions, 2001, p. 16)
    Lefranc 9: De Crypte, p. 42-43
    Tristan 3: De Kathedraal, p. 18
19. De klas van meester Jacques Martin (Patrick Vranken, Brabant Strip Magazine nummer 160, 2008, p. 7)
    Weekblad Kuifje: Een spiegel van de maatschappij in het postbellum (Elke Landuyt, Licentiaatsverhandeling Katholieke Universiteit Leuven, 1995, p.195-198)
20. Alex 15: Een Kind van Athene, p. 3-4, 12
21. Alex 16: De Toren van Babel, p. 20-21
    Alex 17: De Keizer van China, p. 8
    Alex 19: Het Paard van Troje, p. 18, 21-22, 30
    Alex 20: O Alexandrië, p. 14, 23, 24, 25, 36-37, 45
    Alex 21: De Barbaren, p. 11, 20, 27
    Alex 23: De Groene Rivier, p. 14-29, 44-47
    Alex 24: Roma: Roma..., p. 7-8, 33
    Alex 25: Het Was in Khorsabad, p. 8-9, 11
    Alex 27: De Duivel van Pharos, p. 43
    Alex 28: De Verdwenen Stad, p. 5-7
    Alex 27: De Duivel van Pharos, p. 29, 41, 43. De geboortedatum van Arsinoë IV verschilt naargelang het onderzoek en schommelt van -68 tot -59. De Encyclopedia Brittanica laat Arsinoë geboren worden in -63. Dan is ze zes jaar jonger dan Cleopatra en één jaar ouder dan Ptolemaeus XIV.
22. Alex 22. De Val van Icarus, p. 35. Op p. 9 begint ze zich al eens uit te kleden.
23. Alex 22. De Val van Icarus, p. 18-22
24. Alex 15: Een Kind van Athene, p. 8
    Alex 19: Het Paard van Troje, p. 5
    Alex 20: O Alexandrië: p.15
    Alex 25: Het Was in Khorsabad, p. 9
25. Alex 29: Het Testament van Caesar, p. 43-47
26. Alex 31: De Schaduw van Sarapis
27. Alex 32: De Laatste Verovering, p. 24
    Alex 35: Het Goud van Saturnus, p. 24
    Alex 33: Aan de Overkant van de Styx, p. 3
    Alex 42: Het Schild van Achilles, p. 13
28. Avec Alix (Thierry Groensteen en Jacques. Martin, Casterman, 1984, p. 69-70)