Omtrent Alex

In september 1948 startte Alex de onversaagde, het eerste Alex-verhaal, getekend en geschreven door Jacques Martin, in het weekblad Kuifje. Het epos van Alex werd na de dood van Martin door meerdere auteurs verder gezet zodat er op dit ogenblik jaarlijks een nieuw verhaal uitgegeven wordt.(1) In het tweede verhaal, De Gouden Sfinx, doet Enak zijn intrede. Hij speelt sindsdien in elk album mee en wordt zo de onafscheidelijke gezel van Alex. Doorheen het Alex-epos maakt Enak een hele evolutie door en wordt zijn relatie met Alex een bron voor heel wat speculaties.

Dat Enak die belangrijke rol kan spelen, heeft hij te danken aan de Kuifje-lezers. Enak verschijnt voor het eerst op plaat negentien van De Gouden Sfinx.(2) Martin zegt hierover: "Bij het maken van De Gouden Sfinx had ik op een zeker moment een Egyptisch jongetje nodig, en dat was Enak. Ik had toen nog helemaal niet de bedoeling hem voortaan in alle verhalen een rol te laten spelen." In het volgende verhaal, Het Vervloekte Eiland, is Enak aanvankelijk dan ook afwezig en doet hij, volgens Martin, naar aanleiding van tientallen brieven, zijn comeback op pagina 17.(3)

De eerste ontmoeting (Alex 2: De Gouden Sfinx).

De comeback van Enak op vraag van de lezers (Alex 3: Het Vervloekte Eiland).

Van kind naar adolescent

Bij de eerste ontmoeting is Enak een knaap van elf, twaalf jaar.(4) Op de tekeningen komt Enak op schouderhoogte van Alex. Vanaf het vierde verhaal, De Tiara van Oribal, begint Enak te groeien en te verouderen. In De Verloren Legioenen bereikt Enak zijn min of meer definitieve gestalte. Hij blijft kleiner dan Alex, maar is niet langer het knaapje, hij wordt een adolescent, een tweetal jaar jonger dan Alex.(5) De Enak getekend door Christophe Simon is zelfs een gespierde jongeman.(6)

Een wijzigende rol

In de eerste verhalen waarin Enak meespeelt, is hij meer een blok aan het been dan een hulp voor Alex. Martin zegt hierover: "Als ik Alex was, had ik die jongen al lang ergens ondergebracht,want er is altijd iets met hem aan de hand..."(7) Enak heeft nog maar nauwelijks met Alex kennisgemaakt, of hij slaagt er al in zich door de vijanden van Alex te laten vatten. Hij ontkomt nog wel even, maar uiteindelijk komt hij toch terecht in de klauwen van Arbaces, de slechterik van dienst in de eerste verhalen. Voortdurend is Alex in de weer om Enak te bevrijden: in De Gouden Sfinx, Het Vervloekte Eiland, De Tiara van Oribal, De Zwarte Klauw, De Laatste Spartaan.(8) Enak is vaak onhandig: hij valt van een rots(9), hij valt van zijn paard(10), ... Hij heeft regelmatig pech: in De Prooien van de Vulkaan wordt hij bijna gewurgd door een buidelaap(11) en in Een Kind van Athene doet een Athener Enak struikelen (wanneer hij samen met Alex op de vlucht is) (12), wanneer hij van het Trojaanse paard moet springen, slaagt hij erin om zijn tuniek vlam te laten vatten(13),... Bovendien klaagt hij vaak: “Alex, ik kan niet meer”(14), “Wacht, Alex ik kan niet zo vlug lopen...”(15)

Enak wordt geofferd aan Moloch, Alex zal hem moeten redden (Alex 3: Het Vervloekte Eiland).

Enak nog maar eens gevangen (Alex 4: De Tiara van Oribal).

Terecht dus dat commentaren Enak in een passieve, (negatieve) rol zien. Enak geeft aan Alex de kans om zich als actieve, (positieve) held te affirmeren. Enak is de schaduw van Alex. Geleidelijk aan zal de rol van Enak, in de latere verhalen, meer actief worden. Zo is het Enak die in Het Spook van Carthago het orichalcum vindt en een middel bedenkt om het naar Carthago te brengen(16). In Een Kind van Athene moet Alex Enak terugroepen omdat hij, eigenzinnig, alleen op verkenning trekt.(17) In Vercingetorix neemt Alex nog wel het initiatief, maar het is Enak die Edorix, het zoontje van Vercingetorix redt.(18)

Struikelende Enak, (Alex 15: Een Kind van Athene).

Onhandige Enak, tuniek in brand (Alex 19: Het Paard van Troje).

Enak heeft iets met kinderen. Zo zal hij in De Schaduw van Sarapis Caesarion redden uit de handen van de Sarapis-priesters. Een verhaalelement dat overgenomen wordt in de reeks Alex Senator waarin Enak een bijzondere band heeft met Caesarion.(19) In O Alexandrië is het zelfs Alex die onhandig struikelt en zo zijn toorts verliest, waardoor Enak het voortouw moet nemen.(20)

Enak en Caesarion (Alex 31: De Schaduw van Sarapis).

Aanvankelijk is enkel Alex gewapend. Vanaf De Verloren Legioenen draagt Enak een zwaard, maar hij gebruikt het niet, hij gooit met stenen.(21) In Het Etruskisch Graf draagt Enak zwaard en boog. Pas in Iorix de Grote hanteert Enak een zwaard(22) en in De Prooien van de Vulkaan geeft Enak aan de jonge inboorlingen les in boogschieten.(23) In de latere albums kan Enak best uit de voeten met wapens.(24)

Uit de schaduw

Het is duidelijk, hoe verder de reeks zich ontwikkelt, hoe meer Enak uit de schaduw van Alex treedt en een eigen, sterk karakter ontwikkelt.
Enak is wantrouwig, waardoor hij vaak vijanden en gevaar vroeger opmerkt dan Alex: de ‘zwarte man’ in De Toren van Babel(25) of een verdachte in Het Testament van Caesar.(26) In De Groene Rivier vertrouwt Enak de uitnodiging van Cleopatra niet: “Dit is niet pluis! Alex ik vraag me echt af of het wel zo wijs was Rome te verlaten.”(27) Alhoewel Enak in Het Goud van Saturnus misleid wordt, blijft hij wantrouwig: “Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat iemand ons al in de gaten houdt.”(28)

De wantrouwige Enak bemerkt verdachte personages eerst (Alex 16: De Toren van Babel).

Enak, altijd wantrouwig... (Alex 29: Het Testament van Caesar).

...merkt de misdadigers eerst (Alex 29: Het Testament van Caesar).

Enak blijkt soms meer realiteitszin te hebben dan Alex. In De Prooien van de Vulkaan neemt hij vaak het initiatief. Wanneer Malua buiten westen is, stelt hij voor een draagbaar te maken. Hij forceert de tocht naar Malua’s dorp om huiden te halen voor het zeil. Enak zorgt ervoor dat Malua niet inscheept op het vlot waarmee hij en Alex het eiland verlaten.(29) In De Val van Icarus stelt Enak voor om Archeloa, na het verdwijnen van haar man, de bedrieger Numa Sadulus, mee naar Rome te nemen.(30) Hij is het die in O Alexandrië, in tegenstelling tot Alex die braaf zijn edelstenen afgeeft aan Cleopatra, edelstenen achterhoudt om de reis naar Rome te financieren.(31) Door die realiteitszin is Enak zich bewust van de zwakke, naïeve kanten van Alex. Wanneer in De val van Icarus Julia herhaaldelijk tracht Alex te verleiden, is het Enak die hier kritische opmerkingen over maakt: “Ze gedraagt zich als een lichtekooi” of “En jawel hoor, ze heeft weer een manier gevonden om met haar borsten te pronken!”(32) In Het Was in Khorsabad bekritiseert Enak zelfs Alex: “Je laat slaven bevrijden en je aanvaardt zonder morren dat die mannen onschuldige mensen gaan beroven...”(33) In het jubileumverhaal Veni, Vidi, Vici stelt Enak zich veel agressiever op dan Alex. Alex zal hem zelfs terechtwijzen.(34) Hij permitteert zich zelfs over de reuzin in het verhaal op te merken: "Nu had je eindelijk een vrouw gevonden die bij je paste..."(35) In De God zonder Naam vraagt hij ongegeneerd aan Alex, nadat die hem verweet het gesprek met Amage verstoord te hebben: "Wilde je haar versieren, misschien?"(36)

Enak neemt het initiatief om een draagbaar te maken (Alex 14: De Prooien van de Vulkaan).

De vooruitziende Enak houdt parels achter (Alex 20: O Alexandrië).

Enak spot met Alex: “Nu had je eindelijk een vrouw gevonden die bij je paste" (Alex 37: Veni, Vidi, Vici).

Enak maakt seksuele opmerkingen naar Alex... (Alex 39: De God zonder Naam).

…en over de politiek van Caesar (Alex 19: De God zonder Naam).

Zowel in De Keizer van China, De Verdwenen Stad als De Eed van de Gladiator is Enak in de weer om Alex te trachten te redden.(37) In Aan de overkant van de Styx slaat hij de man die Alex aanvalt neer(38) en in De Barbaren is het Enak die de touwen waarmee Alex en Enak (klungelig) aan een boom gebonden zijn, doorsnijdt.(39)

Enak blijkt eveneens over artistieke kwaliteiten te beschikken. Hij kan uitstekend tekenen. In opdracht van Caesar moet hij schetsen maken van een fort langs de Rijn.(40) Hij tekent het portret van Cecilia, de dochter van Alex’ vriend Galva.(41) In Roma, Roma... vertelt Enak dat hij er al lang van droomt om toneel te spelen.(42)

Artistieke ambities van Enak (Alex 24: Roma, Roma…).

Enak is evenmin gespeend van een zekere ijdelheid. In De Prins van de Nijl wordt Enak verteld dat hij een afstammeling is (zou zijn) van de koninklijke familie Menkherâ. Alhoewel die band twijfelachtig is, zal Enak zich voortaan Enak Menkherâ noemen. Zo noemt Enak zich in De Keizer van China een Egyptische prins(43) en in De Barbaren wordt hij voorgesteld als Enak Menkharâ.(44) In Het Was in Khorsabad noemt hij zich zowel burger van Rome als prins.(45) Wanneer Isadora, gezelschapsdame van Cleopatra zegt: “Je meester...” reageert Enak gepikeerd met: “Hij is mijn meester niet, maar mijn vriend. We zijn elkaars gelijke.”(46) Ook in het jubileumverhaal Veni, Vidi, Vici beklemtoont Enak herhaaldelijk dat hij geen slaaf is, maar een gezel van Alex.(47)

IJdele Enak (Alex 25: Het Was in Khorsabad).

Een dubieuze verhouding?

In Brabant Strip Magazine nummer 160 verscheen een uitgebreid artikel over Jacques Martin. Hierin wordt over de verhouding Alex en Enak geschreven: “Werd over de relatie tussen Alex en Enak in de jaren vijftig nog fluisterend gesproken, in de jaren zeventig is de suggestie dat ze meer dan goede vrienden zijn gemeengoed geworden.” Bij het artikel wordt een illustratie gevoegd uit het feestnummer van vijf jaar Kuifje met als suggestieve ondertitel: “Sommigen (bedoeld worden Alex en Enak) in een zeer innige omhelzing.”(48) Bij deze illustratie uit De Gouden Sfinx dient opgemerkt te worden dat Enak juist bevrijd is uit de verschrikkelijke put en dat hij opgelucht en uitgelaten zijn oudere vriend Alex ontmoet. Bovendien stamt de illustratie uit het begin van de jaren 1950, een tijdstip waar nog niemand, zeker de auteur niet, gedacht heeft aan een intieme verhouding tussen Alex en Enak. In een interview in Falatoff(49) nummer 10 uit 1972, geciteerd in Stripschrift, laat Martin optekenen: “Men zegt wel dat het een dubieus koppel is en dat is wel mogelijk... Het kan best dat zij een intieme verhouding hebben...”(50) Ook dit artikel is vergezeld van een suggestieve afbeelding uit hetzelfde verhaal(51).

Omslag van Kuifje bij de vijfde verjaardag. De afbeelding van Alex en Enak is een bijgewerkte versie van een prent uit De Gouden Sfinx (Brabant Strip Magazine nummer 160).

De originele tekening (Alex 2: De Gouden Sfinx).

Bij deze bespiegelingen over de verhoudingen tussen Alex en Enak dienen toch enkele bedenkingen gemaakt te worden. Men moet voorzichtig zijn met het interpreteren en overplaatsen van actuele zeden naar het verleden. Geschiedenis is de ontmoeting tussen de ‘mens’ met zijn onveranderlijke neigingen, kwade en goede kanten, en de steeds voortschrijdende en veranderende ‘tijd’. Bovendien zijn de zeden in verband met de verhouding tussen mannen onderling en mannen en vrouwen in het oude Rome en het oude Griekenland verschillend. In zijn studie over de verhalen van Jacques Martin gaat André Provist hier uitgebreid op in.(52) Ook moet men de uitspraken van Martin relativeren. In interviews geeft hij eerder dubbelzinnige verklaringen. In Avec Alix uit 1984, een boek waarin hijzelf uitvoerig op zijn werk ingaat, spreekt Martin zich wel uit “...Ik vind het niet erg als lezers hun fantasie de vrije loop laten. Het is mogelijk dat de relatie tussen Alix en Enak van tijd tot tijd heel teder is...” Martin stelt echter duidelijk: “...Alix en Enak houden van elkaar als vrienden, niet als geliefden.”(53)

Maar wat vertellen de beelden? De in de artikels gebruikte prenten stammen uit het eerste album waarin Enak optreedt. Op dat ogenblik is Enak nog een kind.(54) Telkens gaat het om een blijde ontmoeting tussen Alex en Enak. Ook in latere albums komen in (beperkte mate) dergelijke beelden voor. Telkens in een gelijkaardige context, zoals het weerzien van Alex en Enak in De Prins van de Nijl.(55)

Blij weerzien (Alex 11: De Prins van de Nijl).

Sommige passages zouden de indruk kunnen wekken dat Alex een bijzondere band heeft met Enak. Tekenend hiervoor is de scène in Iorix de Grote waarin Enak gewond raakt. Wanneer Alex de kreten van Ariela “Enak, Enak” hoort, reageert Alex verbijsterd: “Nee, dat kan toch niet.” Hij verwijt Iorix (die op dat ogenblik nog Iorus heet) de aanval op de barbaren en zegt: “Mijn vriend Enak ligt daar zwaar gewond in een wagen door jouw schuld...”(56) Zulke passages verwijzen niet noodzakelijk naar een meer intieme relatie tussen Alex en Enak. Het zijn vooral anderen dan Alex zelf die in de verhalen die relatie suggereren. Zo is het dezelfde Iorix die dat doet: “Maar sinds jij er bent, heeft ze [Ariela] slechts oog voor jou. En dat terwijl jij je enige vriendje wiegt in die huifkar daarginds. Goed, aangezien jij meer Romein dan Galliër bent, mag je haar hebben, maar vernederd.”(57) In dezelfde zin kan misschien de uitspraak van Qâa in De Prins van de Nijl, “Lieve zuster, vertrek zo gauw je kan met je aanstaande man. Deze twee hebben elkaar zoveel te vertellen...”(58) geïnterpreteerd worden. Over het geheel beschouwd ziet Alex Enak als een vriend en is zijn rol beschermend. In De Groene Rivier wordt Alex de mentor van Enak genoemd.(59)

Zorgzame Alex bij Enak (Alex 10: Iorix de Grote).

Alex ‘mentor’ van Enak (Alex 23: De Groene Rivier).

Hoe zit het met Enak? Hij heeft als kind met Alex kennisgemaakt. Sommige scènes, wanneer Alex met meisjes omgaat, zou men als jaloezie kunnen beschouwen. Zo is er hier reeds eerder geciteerd dat in De Prooien van de Vulkaan het initiatief om Malua achter te laten vooral uitgaat van Enak en het is ook Enak die alles doet om Julia bij Alex in een slecht daglicht te stellen. Bovendien wordt tweemaal aan Enak een meisje (als bruid) voorgesteld. Tweemaal wijst hij zijn bruid af: Markha de Egyptische prinses in De Groene Rivier en het nomadenmeisje Sirva in Het Was in Khorsabad.(60) Dit wil niet zeggen dat Enak niet gevoelig zou zijn voor vrouwelijke charmes. In De Schaduw van Sarapis gaat Enak vertrouwelijk om met Isadora, een gezelschapsdame van Cleopatra.(61). Alex vraagt zelfs namens Enak aan Cleopatra dat ze Isadora zal meebrengen naar Rome. In de reeks Alex Senator wordt verteld dat de aangenomen zoon van Alex, Khephren de zoon is van Enak en een hofdame van Cleopatra.(62) Het is trouwens deze liaison die Enak in de burgeroorlog zal doen kiezen voor Egypte, met alle gevolgen vandien die uitgemeten worden in de reeks Alex Senator. In De God zonder Naam gaat Enak gepassioneerd om met Callisto, meisje dat hij reeds kende uit Veni, Vidi, Vici. Hij omhelst haar en zegt zelfs: "Callisto, ik hou van je"(63) In De Eed van de Gladiator is het Enak die zich zorgen maakt wanneer het dienstmeisje Faena alleen op pad is in de stad en "het is bijna middernacht".(64)

Enak en Isadora (Alex 31: De Schaduw van Sarapis).

Enak in een innige omhelzing met Callisto (Alex 39: De God zonder Naam).

In enkele albums worden ook de slaapvertrekken van Alex en Enak getekend.(65) Slechts in twee verhalen, Het Spook van Carthago en De Schaduw van Sarapis zou uit de tekeningen kunnen blijken dat er slechts één bed in de kamer is. In beide verhalen logeren zij buitenshuis. Het aantal verhalen dat Alex en Enak in de villa van Alex in Rome verblijven is beperkt. Uit die verhalen blijkt dat Alex en Enak gescheiden kamers of slaapplaatsen hebben.

Tot besluit

Het is duidelijk dat Enak een belangrijke medespeler is in het Alex-epos. Doorheen de reeks groeit Enak zowel in gestalte als in persoonlijkheid. Maar met aan Enak slechts een actieve rol toe te kennen in de latere verhalen, doet men Enak, ondanks de commentaar van Jacques Martin (zie boven) te kort. Zo is het Enak die in De Gouden Sfinx aan Arbaces kan ontsnappen en de deur naar de bergplaats voor Alex opent.(66). In Het Vervloekte Eiland kan Enak verhinderen dat de schurk Segabal de watervoorraad op het schip volledig vernietigd.(67) Het is ook Enak die in De Zwarte Klauw een geheimzinnige boodschap vindt en Alex waarschuwt dat de vijand het Romeinse kamp bezet heeft.(68) Vanaf zijn eerste optreden is de rol van Enak meer dan garnituur.

Enak ook in het eerste verhaal actief (Alex 2: De Gouden Sfinx).

Wat de intieme relatie tussen Alex en Enak betreft kunnen we André Provist citeren: “We wilden in de relatie Alex-Enak iets meer zien dan eenvoudige vriendschap... Er is genegenheid tussen de twee jongens, maar zoals tussen twee neven of twee broers, heeft die geen sentimentele kleur. Het zijn twee wezen die door het leven bij elkaar zijn gebracht en wier wegen parallel lopen, maar meer ook niet.”(69)

GERAADPLEEGDE BRONNEN

Daarnaast is er de spin-off Alex Senator waarvan eveneens jaarlijks een nieuw album verschijnt.
Alex 2: De Gouden Sfinx, p. 21. Op het laatste prent van de vorige plaat is er al de stem van Enak: "Pssst!... Pssst!..."
Stripschrift nummer 89 (mei 1976, p. 9)
Avec Alix: L'Univers de Jacques Martin (Thierry Groensteen, Alain De Kuyssche, Jacques Martin, Casterman, 2002, p.106)
Avec Alix: L'Univers de Jacques Martin (Thierry Groensteen, Alain De Kuyssche, Jacques Martin, Casterman, 2002, p.104)
Enak zou geboren zijn in 66 voor Christus. www.alixsenator.com; personnages. In sommige verhalen is Enak opnieuw jonger, bijvoorbeeld in Prins van de Nijl, dertien jaar, in Alix, Lefranc & Jacques Martin (André Provist, Éditions R.T.P., 1975, p. 66)
Stripschrift nummer 89 (mei 1976, p. 9)
Alex 26: De Iberiër, Alex 30: Het Complot van Baal
Stripschrift nummer 89 (mei 1976, p. 9)
Dit element komt ook in Het Complot van Baal voor. Niet verwonderlijk, de scenarist, Michel Lafon, van dit post-Martin-verhaal wil dit verhaal laten aansluiten bij de eerste verhalen van Alex.
Alex 6: De Verloren Legioenen, p. 55
Alex 7: De Laatste Spartaan, p. 28
Alex 8: Het Etruskisch Graf, p. 27
Alex 14: De Prooien van de Vulkaan, p. 19
Alex 15: Een Kind van Athene, p. 31
Alex 19: Het Paard van Troje, p. 39
Alex 5: De Zwarte Klauw, p. 49.
Alex 7: De Laatste Spartaan, p 27. De hele vlucht van Enak uit het Spartaanse fort is een treurzang van Enak, p. 25-29
Alex 13: Het Spook van Carthago, p. 27-28
Alex 15: Een Kind van Athene, p. 18
Alex 18: Vercingetorix, p. 19
Alex Senator 2: De Laatste Farao
Alex 20: O Alexandrië, p. 27-28
Alex 6: De Verloren Legioenen, p. 39, 61
Alex 10: Iorix de Grote, p. 17
Alex 14: De Prooien van de Vulkaan, p. 24
Alex 19: De Val van Icarus, p. 28-30
Alex 16: De Toren van Babel, p. 7, 8, 9, 10, 26
Alex 29: Het Testament van Caesar, p. 9, 13
Alex 23: De Groene Rivier, p. 4
Alex 35: Het Goud van Saturnus, p. 7
Alex 14: De Prooien van de vulkaan, p. 13, 17, 21, 45, 47-48
Alex 19: De Val van Icarus, p. 44
Alex 20: O Alexandrië, p. 48
Alex 19: De Val van Icarus, p 9, 35
Alex 25: Het Was in Khorsabad, p. 24
Alex 37: Veni, Vidi, Vici, p. 13, 22-23
Alex 37: Veni, Vidi, Vici, p. 41
Alex 39: De God zonder Naam, p. 18
Alex 17: De Keizer van China, p. 27-28, 32
Alex 28: De Verdwenen Stad, p. 7-17
Alex 36: De Eed van de Gladiator, p. 35 - 39
Alex 34: Aan de Overkant van de Styx, p. 7
Alex 21: De Barbaren, p. 35-36
Alex 21: De Barbaren, p.4
Alex 29: Het Testament van Caesar, p. 10
Alex 24: Roma , Roma..., p. 18
Alex 17: De keizer van China, p. 4
Alex 22: De Val van Icarus, p. 36
Alex 31: De Schaduw van Sarapis, p. 29
In De Prins van de Nijl zegt farao Ramses: “Ik heb Enak als mijn zoon en erfgenaam geadopteerd.” Alex 11: De Prins van de Nijl, p. 41
Alex 21: De Barbaren, p 4. De schrijfwijze van Enaks naam wijzigt nogal eens: in De Barbaren: Menkharâ, in De Val van Icarus Senkharâ, in De Groene Rivier en De Schaduw van Sarapis: Menkhara.
Alex 25: Het Was in Khorsabad, p. 22, 39. Ook in Britania noemt Enak zich een Romeins burger, Alex 33, p. 14
Alex 31: De Schaduw van Sarapis, p. 29
Alex 37: Veni, Vidi, Vici, p. 24
De klas van meester Jacques Martin (Patrick Vranken, Brabant Strip Magazine nummer 160, 2008, p. 10). Bij de gebruikte illustratie kan opgemerkt worden dat dit een bewerking is van een prent uit De Gouden Sfinx. Enak is juist uit de verschrikkelijke put bevrijd en ontmoet opgelucht zijn oudere vriend Alex.
Franstalig fanzine dat verscheen van 1971 tot 1977.
Alex, herleefde historie (Rob van Eijck, Stripschrift nummer 53/54, 1973, p. 7)
Ook een deel van het artikel Alix van de Franstalige Wikipedia is hieraan gewijd.
Alix, Lefranc & Jacques Martin (André Provist, Éditions R.T.P., 1975, p. 97-100)
Avec Alix: L'Univers de Jacques Martin (Thierry Groensteen, Alain De Kuyssche, Jacques Martin, Casterman, 2002, p.119-120). Dit wordt herhaald in de derde en herwerkte druk van het werk, p. 131-132
Alex 2: De Gouden Sfinx, p. 29, 47
Een min of meer gelijkaardig beeld had men ook kunnen vinden in Alex 3: Het Vervloekte Eiland, p. 17
Alex 11: De Prins van de Nijl, p. 44
Alex 10: Iorix de Grote, p. 32, 34-35
Iorix de Grote, in weekblad Kuifje, jaargang 26, 1971, nummer 39, p. 3. In het album uitgegeven door Casterman is de tekst opgepoetst. In de Franse tekst: “... ce garçon que tu dorlottes...” in Avec Alix: L'Univers de Jacques Martin (Thierry Groensteen, Alain De Kuyssche, Jacques Martin, Casterman, 2002, p.131)
Alex 11: De Prins van de Nijl, p. 45
Alex 23: De Groene Rivier, p.15
Alex 23: De Groene Rivier, p. 15
Alex 25: Het Was in Khorsabad, p. 21-22, 27
Alex 31: De Schaduw van Sarapis, p. 38, 48
Alex Senator 2: De Laatste Farao. We mogen veronderstellen dat de bedoelde hofdame Isadora is uit De Schaduw van Sarapis. In haar scenario’s recycleert Valérie Mangin meerdere personages uit Alex. Onder meer Lidia, Heraklion, Numa Sadulus, dus ook Isadora.
Alex 39: De God zonder Naam, p. 26-27
Alex 36: De Eed van de Gladiator, p. 5
Alex 6: De Verloren Legioenen, p. 3
Alex 13: Het Spook van Carthago, p. 31-32
Alex 12: Een Kind van Athene, p. 8
Alex 19: Het Paard van Troje, p. 5
Alex 20: O Alexandrië, p. 17
Alex 21: De Barbaren, p. 7
Alex 25: Het Was in Khorsabad, p. 9
Alex 26: De Iberiër, p. 9
Alex 29: Het Testament van Caesar, p. 6
Alex 30: Het Complot van Baal, p.4, 21-22
Alex 31: De Schaduw van Sarapis, p. 10
Alex 2: De Gouden Sfinx, p. 60-61
Alex 3: Het Vervloekte Eiland, p. 29-30
Alex 5: De Zwarte Klauw, p. 9, 55
Alix, Lefranc & Jacques Martin (André Provist, Éditions R.T.P., 1975, p. 97)